มะแขว่น เครื่องเทศของชาวเหนือ
พืชเครื่องเทศส่วนใหญ่ ล้วนเป็นพืชพื้นเมืองของประเทศในเขตร้อน
หลากหลายพืชเครื่องเทศถูกบรรจุลงในอาหารเพื่อปรุงแต่งกลิ่น รส ถนอมรักษา และยังเป็น
ยารักษาสุขภาพ สืบทอดเป็นวัฒนธรรมอาหารที่แตกต่างกันไปตามประเทศ ตามภูมิภาค สืบ
ทอดแก่คนรุ่นหลัง และเกิดการค้าขายแลกเปลี่ยนกันไปทั่วโลกอย่างขาดไม่ได้
มะแขว่น เป็นพืชเครื่องเทศหนึ่งที่พบมากทางภาคเหนือของไทย เป็นพืช
เศรษฐกิจท้องถิ่นของจังหวัดภาคเหนือหลายจังหวัด ยกตัวอย่างเช่น จังหวัดน่าน ถึงกับมีการ
จัดงานมะแขว่นขึ้นทุกปี มะแข่วนมีความต้องการใช้ในการบริโภคประจำวันโดยเป็น
เครื่องเทศหรือเป็นส่วนประกอบของอาหารพื้นเมืองภาคเหนือหลากหลายชนิด ผลผลิต
มะแขว่น ได้จากทั้งการเก็บจากป่า และการปลูกที่แพร่หลายไปไม่น้อย
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Zanthoxylum limonella Alston.
ชื่อวงศ์ : RUTACEA
สวนมะแขว่น จังหวัดน่าน
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
มะแขว่นเป็นไม้ขนาดกลาง สูงประมาณ 5-10 เมตร มีหนามอยู่รอบลำต้นและ
กิ่ง ต้นอ่อนจะมีสีแดงแกมเขียว ลักษณะของใบเป็นใบประกอบ แต่ละใบจะมีใบย่อย 10-25
ใบ ช่อดอกเป็นช่อแบบกลุ่มย่อย มีสีขาวอมเทายาวประมาณ 10-20 เซนติเมตร มีดอกตัวผู้
และดอกตัวเมียอยู่คนละต้น ผลมีเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 0.3-0.5 เซนติเมตร เปลือกของ
ผลสีเขียวเมื่อแก่จัดจะเปลี่ยนเป็นสีน้ำตาลเข้ม ผลแก่จัดจะแตกออก เมล็ดกลมเรียบ เมื่อแก่
จัดจะมีสีดำเข้มเป็นมัน มีกลิ่นหอมฉุนคล้ายผักชี มีรสเผ็ดเล็กน้อย
ถิ่นกำเนิดและการกระจายพันธุ์
มะแขว่นพบทางภาคเหนือของประเทศไทย โดยธรรมชาติพบขึ้นในป่าดิบแล้ง
หรือป่าดิบเขา
แหล่งผลิตมะแขว่น
เกษตรกรจะปลูกมะแขว่นสลับกับพืชสวนป่า คือปลูกร่วมกับพืชชนิดอื่นเพื่อ
เพิ่มรายได้ มะแขว่นมีการปลูกมากในเขตจังหวัดแม่ฮ่องสอน เชียงใหม่ เชียงราย พะเยาและ
น่าน แหล่งผลิตมะแขว่นที่มีคุณภาพ เช่น ตำบลผาช้างน้อย อำเภอปง จังหวัดพะเยา
ตำบลดอยฮาง อำเภอเมือง จังหวัดเชียงราย ตำบลป่าแป๋ อำเภอแม่แตง จังหวัดเชียงใหม่
ตำบลเมืองลี อำเภอนาหมื่น จังหวัดน่าน และตำบลยอด อำเภอสองแคว จังหวัดน่าน
สภาพแวดล้อมที่เหมาะสม
มะแขว่นเจริญเติบโตในที่มีความสูงจากระดับน้ำทะเล 800-1,000 เมตร
ต้องการสภาพอากาศค่อนข้างเย็น ความชื้นในอากาศสูง เจริญเติบโตดีในสภาพกลางแจ้ง
ไม่ต้องการน้ำมากนัก ชอบดินที่ระบายน้ำได้ดี จึงควรปลูกตามไหล่เขา หรือพื้นที่สูงชัน
การผลิตมะแขว่น
การขยายพันธุ์
โดยทั่วไปการขยายพันธุ์มะแขว่นใช้วิธีเพาะเมล็ด โดยใช้เมล็ดแก่จัด และเป็น
เมล็ดสดที่ออกจากเปลือกใหม่ๆ ยังไม่แห้ง นำลงเพาะทันที โดยแช่ในน้ำอุ่นประมาณ 50
องศาเซลเซียส 5-10 นาที แล้วนำไปแช่ในน้ำเย็น 1 คืน เพื่อให้เปลือกนอกแตก และเป็น
การทำลายไขที่เคลือบเมล็ดออกด้วย เพื่อจะช่วยให้เมล็ด
สามารถงอกได้เร็วและได้ผลดีขึ้น หรืออาจนำเมล็ด
มะแขว่นสด มาขูดเอาส่วนของเนื้อหุ้มเมล็ดออกก่อนโดย
ใช้ทรายถู จากนั้นนำไปเพาะในกระบะทราย รดน้ำเป็น
ระยะ แต่อย่าให้น้ำขังมากเกินไปเป็นเวลาประมาณ 1-2
เดือน เมื่อต้นกล้างอกมีใบจริงและแข็งแรงดีแล้ว ย้ายลง
ปลูกในถุงเพาะชำ เพื่อเตรียมย้ายลงแปลงปลูกต่อไป กล้า
ที่เหมาะสมย้ายปลูกควรมีอายุ 3 เดือน ความสูงประมาณ
3-5 นิ้ว กล้าขนาดเล็กจะมีอัตราการรอดสูง ดังนั้นจึงควร
เพาะกล้าตั้งแต่เดือนมีนาคมเพื่อให้ทันปลูกในต้นฤดูฝน
การปลูกและดูแลรักษา
การย้ายปลูกควรทำในฤดูฝน หลุมปลูกต้องไม่ขังน้ำกล้าจะเน่าตายได้ ใช้
ระยะปลูก 4 X 4 เมตร จำนวน 100 ต้นต่อไร่ ในระยะแรกควรให้มะแขว่นเติบโตตาม
ธรรมชาติ การพรวนดินหรือการกำจัดวัชพืชต้องระมัดระวังอาจทำให้ระบบรากกระทบกระเทือน
เพราะรากมะแขว่นอยู่ระดับผิวดิน จึงอาจทำให้ต้นมะแขว่นตายหรือ ชะงักการเจริญเติบโตได้
TIP
ซวงเจีย หรือ Szechwan pepper
( ชื่ออื่น ๆ Chinese pepper, Japanese pepper, Aniseed pepper, Chinese prickly-ash,
Fagara, sansho, Nepal pepper, Indonesian lemon pepper)
พริกเสฉวน อยู่ในสกุล Zanthoxylum (ได้แก่ Z. piperitum และ Z. schinifolium) ปลูกและ
บริโภคกันอย่างแพร่หลายในเอเชียเป็นเครื่องเทศ มีการใช้กันอย่างแพร่หลายในอาหารของ
มณฑลเสฉวน ประเทศจีน รวมทั้งทิเบต, ภูฏาน, เนปาล, ญี่ปุ่น พริกเสฉวนมีกลิ่นและรสชาติเป็น
เอกลักษณ์ ชาวเฉิงตูมลฑลเสฉวนเรียกว่าพริกชา เพราะทานแล้วเกิดอาการชาที่ลิ้น นิยมนำไป
ใส่เป็นเครื่องปรุงอาหารเสฉวนเกือบทุกชนิด เช่น ผัด ซุป หรือแกงต่าง ๆ รวมไปถึงขนมขบเคี้ยว
กรุบกรอบ ที่ขายตามร้านสะดวกซื้อ หลายชนิดก็มีพริกเสฉวนเป็นส่วนประกอบ แม้แต่จำพวกปิ้ง
ย่าง และบดรวมกับพืชผักชนิดอื่น เป็นผงสำหรับโรยของทอด ของย่างเหล่านั้นเพื่อชูรส
